In de eerste week van augustus 2013 werden grote betonnen blokken gevonden in het Lentse talud van de Waalbrug. Dat daar resten van Nederlandse versperringen uit 1937 gevonden zouden worden was geen verrassing. Het lag anders voor de grote betonnen kolossen die onder het zand vandaan kwamen. Deze spectaculaire vondsten had niemand verwacht. Al snel werd duidelijk dat het ging om elementen van een Duitse versperring uit 1943. Waarom maakte de bezetter een wegblokkade op de noordelijke Waaloever en hoe zag die versperring er eigenlijk uit?
Spectaculaire vondsten
Tijdens de aanleg van de nevengeul van de Waal werden in augustus 2013 resten gevonden van Nederlandse en Duitse versperringen uit de periode van de Tweede Wereldoorlog. De vondst van de grote gewapend betonnen objecten hebben de bouwwerkzaamheden slechts tijdelijk vertraagd. De resten werden snel gesloopt en de bouw kon weer ongehinderd verder.
Toch is niet alles gesloopt. Twee grote blokken konden met financiële steun uit het V-Fonds tijdelijk verplaatst worden om na de werkzaamheden weer zo dicht mogelijk bij hun oude locatie op de brug een plek te krijgen. De blokken hebben nu een prominente plaats en krijgen door hun vorm en omvang veel aandacht. Maar waarom stond er aan die zijde een wegversperring en hoe zat die in elkaar?
Strategisch belang van de Waalbrug
Voor en tijdens de Tweede Wereldoorlog was de verkeersbrug over de Waal van groot strategisch belang. Dit was bij de bouw van de brug in de jaren ‘30’ van de vorige eeuw al onderkend. Daarom was de brug voor het uitbreken van de oorlog al voorzien van een grote stalen deur, versperringen, speciale verlichting, rivierkazematten en een permanente bewaking door het Korps Politietroepen. In de vroege ochtend van de 10de mei 1940 vielen de Duitsers ons land binnen en werden de verkeers- en spoorbrug door Nederlandse militairen opgeblazen. Na de capitulatie op 15 mei 1940 werd het herstel van de beide opgeblazen bruggen snel opgepakt. De spoorbrug werd op 12 november 1940 al weer in gebruik genomen maar het werk aan de verkeersbrug wilde niet echt vlotten. Pas in 1943 werd de verkeersbrug opgeleverd.
Bouw van verdedigingswerken rond de bruggen in 1943
Langs de grenzen van het Derde Rijk waren voor het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog versterkingen aangelegd. De westelijke grens van Basel tot Emmerich werd beveiligd door de Westwall. Na de succesvolle veldtocht van 1940 van het Duitse leger lag de grens van het Rijk aan de Atlantische kust en werd daar de Atlantikwall gebouwd als nieuwe verdedigingslinie. De oude plannen voor de verdediging van de Duitse grens door de Westwall werden in 1943 tegen het licht gehouden. Uit dit onderzoek kwam naar voren dat de oude verdedigingslinie meer naar het westen gelegd moest worden op het veelal hoger gelegen gebied langs de Maas. In het noorden vond deze natuurlijke, tank stoppende hindernis, aansluiting met de Waal via het Maas-Waalkanaal. Hierdoor werd Nijmegen opgenomen in de verdediging van het Derde Rijk. Daarmee werd de grote verkeersbrug over de Waal opnieuw van strategisch belang. In 1943 begon de aanleg van versterkingen rond de verkeersbrug op beide oevers. Op de zuidelijke oever werden verdedigingswerken aangelegd op en rond het Valkhof. Rond de noordelijke oprit werd een verdediging ingericht en op de weg werd de zware wegversperring geplaatst waar de twee overgebleven blokken beton deel van uitmaakten.
Het verzet volgt de Duitse activiteiten nauwgezet
Het Nederlandse verzet volgde de Duitse bouwactiviteiten nauwgezet. De versperringen werden heimelijk opgemeten en die informatie was onderdeel van een rapport over de Duitse verdedigingswerken met een dagtekening van 21 maart 1944. Dit rapport werd aan de geallieerde inlichtingendienst verstuurd.
Rol van de verdedigingswerken
De grote versperring op de Lentse oever vormde door de informatie van het verzet en de geallieerde luchtfotografie geen verassing voor de planners van de operatie Market Garden in september 1944. De kant en klare loopgraven, bunkers, gefortificeerde huizen en versperringen zijn de Duitsers echter wel erg goed van pas gekomen toen ze op zondagmiddag 17 september 1944 in alle haast de verdediging moesten organiseren rond de bruggen.
De zware wegversperring op de noordelijke oever werd op woensdagavond 20 september door de geallieerden ingenomen. Niet lang daarna werd het middelste blok door hen verwijderd zodat het verkeer ongehinderd kon passeren. Op een later moment zijn de resterende blokken verwijderd door ze in de oprit onder de rijbaan te begraven tot ze in 2013 ontdekt werden.
De Duitse wegversperring
Op een betonnen fundament van bijna 22 meter lang en 1,25 meter breed waren vijf blokken gestort met een hoogte van 2 meter. Als een soort middeleeuwse kantelen staken zij uit het wegdek. Er waren op die manier vier doorgangen gemaakt. Er waren twee smalle passages voor voetgangers en fietsers en twee grotere doorgangen van zo’n 2,5 meter breed voor voertuigen. Het gevaarte was schuin over de weg geplaats om de snelheid van voertuigen te verlagen.
Op de betonblokken zaten houten pijlen met reflectoren bevestigd. Grote rode en witte geverfde balken maakten duidelijk aan welke zijde je ertussendoor moest rijden. Dit was nodig omdat er in de oorlog geen straatverlichting aan mocht en voertuigen met ‘oorlogsverlichting’ reden. De smalle doorgangen waren voorzien van kleine rode en witte reflectoren. Bij de doorgangen stonden verplaatsbare prikkeldraadversperringen (Friese Ruiters) waarmee de openingen afgesloten konden worden. Om de doorgang voor voertuigen te kunnen versperren waren in de blokken drie gaten aangebracht voor de doorvoer van een staalkabel.
Sloop van verdedigingswerken
Versperringen en verdedigingswerken die de geallieerde strijdmacht belemmerden in hun bewegingsvrijheid werden direct gesloopt. Dat gebeurde ook al snel met het betonblok wat beide rijbanen scheidde.
De overige bouwwerken werden al snel na de oorlog verwijderd in het kader van herstel en wederopbouw. Wegversperringen zijn in die periode vaak als eerste verwijderd waardoor resten van Duitse wegversperringen vrijwel nergens bewaard zijn gebleven. Dat maakt de twee behouden blokken speciaal en het is daarom erg mooi dat de gemeente Nijmegen deze blokken heeft behouden als een van de recentste sporen van de bewogen historie van de stad.
- NIMH, invnr.575 – 440 321
- https://www.britishpathe.com/video/stills/bridges-before-arnhem
- https://www.omroepgelderland.nl/nieuws/2034627/Kwart-miljoen-voor-WOII-resten-Nijmegen
Gepubliceerd in Nijmeegs Katern, jaargang 34, juni 2020, nr 3.
Leo van Midden – Stichting Valkhofbunker